Wat goed is voor de aarde, is goed voor de mens. En wie zich geworteld voelt, verbonden met de natuur, kan daaraan kracht, moed én kennis ontlenen. Voor Bas van den Berg, associate professor Regeneration aan de Haagse Hogeschool, heeft dit gegeven grote implicaties voor het onderwijs. “Docenten zijn op aarde om mensen hun plek in de wereld te laten vinden, zodat zij kunnen bijdragen aan een gezonde planeet.”
Een schilderij van een nachtelijk berglandschap siert de online omgeving waarin Bas van den Berg zijn verhaal vertelt. De bergen zijn bezaaid met bloemen die licht afgeven in het donker. Bioluminescentie.
Foto: bas van den Berg
“Het leven op aarde is fascinerend”, zegt Bas. “Het maakt overal eenzelfde cyclus door. Er is verlies of dood, daarna herstel en dan bestendiging of bloei. Dat geldt voor bloemen, planten en dieren, maar ook voor samenlevingen en onderwijsinstellingen. In elk mensenleven voltrekt zich dit patroon steeds weer opnieuw, in het klein en in het groot. Je krijgt kinderen, raakt je ouders kwijt, krijgt een andere baan, verliest je geliefde en vindt een nieuwe woonplek, waar je iets nieuws opbouwt.”
Herstellen wat stuk is gegaan
Dit ‘regeneratieve pad’ is voor Bas een bron van inspiratie, ook om het onderwijs te vernieuwen. “Het onderwijs zou veel meer geënt moeten zijn op deze regeneratieve werkelijkheid. Het is duidelijk dat er in onze verhouding tot de aarde iets moet veranderen. Het is onhoudbaar de planeet te blijven zien als een onuitputtelijke bron voor al onze behoeften. Het verlies aan biodiversiteit, de klimaatverandering, de uitputting van grondstoffen en gemeenschappen dreigen steeds grotere delen van de aarde onleefbaar te maken. Het is tijd voor herstel. Hoe kunnen we meer leven teruggeven dan stuk maken? Het onderwijs is daarin onmisbaar. Want hoe leidt je studenten daarvoor op? Hoe zorg je ervoor zij de moed vinden bij te dragen aan het herstel van de planeet, op een manier die bij hen past?”
“Pas als je ervaart dat je deel uitmaakt van iets groters ga je echt leren.”
“Scholen moeten anders gaan kijken naar wat het betekent om school te zijn,” zegt Bas. “Uiteindelijk is het leven zélf de belangrijkste leerschool. Als je ervaart dat je deel uitmaakt, van de stad, het bos, van de natuur, je leefomgeving, van het grote, complexe systeem om je heen, dan begin je echt met leren. Het gevoel onderdeel te zijn van iets, brengt de ervaring mee ‘iets te doen te hebben.’ Je gaat je verantwoordelijk voelen. Regeneratief onderwijs vindt daarom vooral plaats buiten de school. Het begint op een plek: in een bedrijf, een park, of wijkcentrum. Vandaaruit ga je kijken. Alles begint bij de vragen die bij studenten opkomen. Het curriculum wordt daaromheen gebouwd.”
Leiden-Delft-Erasmus studenten bezoeken een Polder Lab
Autonomie
Op veel plaatsen gebeurt het al, ook binnen hogescholen en universiteiten. Leerlingen en studenten gaan de wijk in, in gesprek met mensen en leren daar over energie-armoede. Of over PFAS en plastics in kanalen, en gaan met prikkers de straat op. Docenten stellen vooral vragen: Wat zie je? Wat wil je leren? Wat heb je nodig? Hoe kunnen we je helpen? “Er zijn prachtige initiatieven”, ziet Bas.
“In het primair en secundair onderwijs deden kinderen suggesties voor de professionalisering van het docententeam. Er is volop ruimte om op zoek te gaan, bij bedrijven te gaan kijken. Hoe opereert het waterschap in het plastic probleem? Misschien kunnen we een actieplan schrijven, of een plan om lokale politieke partijen van kennis te voorzien? Wat doen zijn eigenlijk al? Welke theorieën over transities of sociaal design kunnen helpen het beter te doen? Studenten groeien enorm in hun autonomie. Dat gebeurt voor je ogen. Na vijf of zes weken gaan ze het pakken. Dan nemen ze zelf regie.”
Confrontatie
Zo eenvoudig als het klinkt is het in de praktijk echter niet. Bas: “Deze projecten worden gedaan binnen het huidige systeem, met al zijn regels. Veel ligt al vast, er is weinig bewegingsruimte. En misschien nog wel belangrijker: het vraagt om een totaal andere rol van de docent. Dat is geen alwetende figuur meer, maar iemand die vraagt, richtingen wijst, zijn netwerk inschakelt, begeleidt. Dat is voor veel docenten echt wennen.”
“We vragen zelden: waar stoppen we mee?”
Voor studenten is deze nieuwe manier van leren niet alleen verrijkend, maar soms ook confronterend, ziet Bas. En dat is ook nodig. “Als er in een collegezaal cijfers worden opgelepeld over vervuiling door PFAS of plastics, dan kun je die tot je nemen. Het blijft abstract. Maar als je zelf ziet en hoort wat het doet, met de gezondheid van mensen en dieren, met het milieu, dan wordt het een ander verhaal. Studenten worden soms emotioneel van wat ze tegenkomen. Dat is moeilijk. Maar het is ook onontkoombaar.”
Leiden-Delft-Erasmus studenten van een Thesis Lab, tijdens een werkbezoek in Marokko, op zoek naar antwoorden voor een duurzame tuinbouw.
“Het is aan de docent om studenten de ruimte te geven om te delen wat ze meemaken,” vervolgt Bas. “Ze te begeleiden, hoe om te gaan met onzekerheid, het onrustige gevoel om geen grip te hebben. Hoe je verder dan je verdriet of angst kunt kijken. Vanuit verdriet en verlies komt veerkracht, herstel, groei en actie. Iedereen wordt door iets anders geraakt. Pas als je dingen doorleeft vind je je eigen plaats in het geheel. Pas dan kun je voor jezelf bepalen wat je te doen staat.”
Nieuw leiderschap
“Ook wetenschappelijk is er veel bewijs dat dit werkt. Dat mensen effectief leren met dit soort actieve vormen van kennisontwikkeling. Zeker als dat in een complexe omgeving gebeurt. Onderzoek laat ook zien dat passievere vormen, zoals lezingen, minder goede leerresultaten geven. Wie weet, volgen studenten in het wetenschappelijk en hoger onderwijs in de toekomst nog maar twintig procent van hun tijd lezingen en zijn die er alleen nog online. Dat zou docenten de ruimte geven om ze te begeleiden in het leren buiten de muren van de instelling. Om er te zijn als leerlingen op hun bek gaan. Ze uit te dagen een stapje verder te zetten.”
Zover is het nog niet. Regeneratief denken en werken is iets wat je je stap-voor-stap eigen maakt. Het vraagt om nieuw leiderschap, persoonlijk en organisatorisch, ook binnen kennisinstellingen. “Veel scholen worstelen met overbelasting en uitval van docenten. Steeds doen we er weer iets bij, hier nog een minor, daar een nieuw vak. We halen er nooit iets af. Ik hoor een bestuurder, directeur, manager of opleidingscommissie niet vaak zeggen: ‘Waar stoppen we mee?’ Maar ook hier is verlies onvermijdelijk.
Met de huidige bezuinigingen is dat natuurlijk een heel actueel gegeven. Los van het feit dat ik het die bezuinigingen zeer oneens ben, is het ongelooflijk belangrijk dat er open wordt gesproken over wat we los moeten gaan laten. Dat ook de emotie om het verlies van een eigen vak, een opleiding, of een collega er mag zijn. Dat we leren dat we niet alles kunnen hebben en niet alles kunnen behouden. Want dan kan er nooit meer iets nieuws ontstaan.”
Meer weten, lezen of meedoen?
- Bas van den Berg is gepromoveerd op Regeneratief Hoger Onderwijs bij de WUR.
- Onlangs kwam ‘De draken in mij’ uit, het eerste deel uit een trilogie die een ‘regeneratief pad’ toont om ons op een andere manier tot de aarde te kunnen verhouden.
- In juni verschijnt The Art of Regenerative Educators, dat Bas van den Berg schreef met collega’s van de Universiteit van Amsterdam (UvA) en de School of Regenerative Educators.
- In de community Regenerative Futures van het Leiden-Delft-Erasmus Centre for Sustainability vind je onderzoekers, docenten en maatschappelijke partners die zoeken naar nieuwe, regeneratieve manieren van denken en werken.
- Hoe breng je zelf regeneratief onderwijs in je eigen programma? “Begin klein”, adviseert Bas. “Een les buiten geven, kan veel inspiratie geven. Kijk wat er al is. Sluit daarbij aan. Op elke plek zijn mensen aan het pionieren."